Εισαγωγή
Μια ζωντανή παραδοσιακή τέχνη, η ξυλοναυπηγική αναπτύσσεται στη Σύρο εδώ και χιλιετίες. Στη δεύτερη φάση της Πρωτοκυκλαδικής ιστορίας (2800-2300 π.Χ.), οι πρώτες γνωστές επιγραφές αιγαιοπελαγίτικων πλοίων εμφανίζονται στον αρχαίο οικισμό της Χαλανδριανής στο βόρειο άκρο του νησιού. Στα νεότερα χρόνια η εντυπωσιακή ανάπτυξη της ναυτιλιακής και ναυπηγικής δραστηριότητας εντοπίζεται σε μια σειρά ιστορικών γεγονότων κατά τα χρόνια της ελληνικής επανάστασης. Όπως αναφέρει ο Απόστολος Δελής στη λεπτομερή μελέτη του για την παραδοσιακή ναυπηγική, «Η Ερμούπολη της Σύρου, σχεδόν από την ίδρυσή της μέχρι τη δεκαετία του 1880, υπήρξε το σημαντικότερο ναυτιλιακό και ναυπηγικό κέντρο της ιστιοφόρου ναυτιλίας του Αιγαίου και πιθανότατα της ανατολικής Μεσογείου». Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η έλευση των ατμόπλοιων αποδείχθηκε μοιραία για τους ταρσανάδες της Σύρου, τα οποία συνέχισαν σε μεγάλο βαθμό να εξειδικεύονται στην κατασκευή ξύλινων ιστιοφόρων σκαφών. Ωστόσο, οι καραβομαραγκοί συνέχισαν να διαφυλάττουν τη ναυπηγική παράδοση και παρέμειναν γνωστοί για τη δεξιοτεχνία τους.
Σήμερα λειτουργούν έξι παραδοσιακά ναυπηγεία και χώροι φύλαξης και συντήρησης. Καθώς απειλούνται από την απότομη πτώση της ζήτησης για νέα ξύλινα σκάφη και τις οδηγίες της ΕΕ που οδηγούν σε μείωση των ξύλινων σκαφών, οι μονάδες αυτές στρέφονται στη συντήρηση και επισκευή σκαφών που χρησιμοποιούνται για τουριστικούς, αλιευτικούς και ψυχαγωγικούς σκοπούς.
Με στόχο τη διαφύλαξη και ανάδειξη αυτής της μοναδικής μορφής άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, το Δίκτυο Αρχιπέλαγος παρουσιάζει τεκμήρια που βασίζονται σε μια κοινή αρχειακή και ερευνητική μεθοδολογία και αναπτύσσονται σε τρία επίπεδα: Πρώτον, στην ψηφιοποίηση και καταλογογράφηση οπτικοακουστικού υλικού που σχετίζεται με την παραδοσιακή ναυπηγική, συμπεριλαμβανομένων φωτογραφιών, σκίτσων, σχεδίων γενικής διάταξης και άλλων εφημερίδων από ναυπηγεία, χώρους φύλαξης και συντήρησης και οικογενειακά αρχεία. Δεύτερον, στη δημιουργία βιντεοπορτρέτων πέντε καραβομαραγκών που δραστηριοποιούνται στη Σύρο σήμερα. Τρίτον, στην ανάθεση κειμενικών και εικαστικών δοκιμίων σε δύο ερευνητές: Η αρχιτέκτονας Ίρις Λυκουριώτη και ο ανθρωπολόγος και καραβομαραγκός Maurizio Borriello προσκλήθηκαν στο νησί για να μελετήσουν το αρχειακό υλικό, να συνομιλήσουν με τους ίδιους τους καραβομαραγκούς, και να επιχειρήσουν να αποτυπώσουν και εκφράσουν τις σύγχρονες εκδηλώσεις αυτής της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς σε ένα ευρύτερο χρονικό, οικονομικό και γεωγραφικό πλαίσιο.
Αρχειακό υλικό
Σήμερα, τέσσερα ναυπηγεία, ένα καρνάγιο και ένα ναυπηγοξυλουργείο διατηρούν τη μακρόχρονη παράδοση της ξυλοναυπηγικής στη Σύρο. Το Ναυπηγείο Ταρσανάς, που ιδρύθηκε το 1864 από την οικογένεια Μαυρίκου, είναι η παλαιότερη ναυπηγοεπισκευαστική μονάδα που παραμένει ακόμη ενεργή. Βρίσκεται στις νότιες παρυφές της Ερμούπολης και λειτουργούσε μέχρι πρότινος τη μέθοδο κατασκευής «σάλας», που χρησιμοποιούνταν για τη ναυπήγηση σκαφών μεγέθους έως και 40 μέτρων. Το ναυπηγείο «Ο Φούσκης», που βρίσκεται στην πρώην βιομηχανική ζώνη «καρνάγιο» όπου στο ίδιο ακριβώς σημείο το 1830 λειτουργούσαν ναυπηγικές μονάδες της Ερμούπολης, ιδρύθηκε το 1952 από τον Γιάννη Ζώρζο, ο οποίος έμαθε το επάγγελμα μαθητευόμενος σε ναυπηγεία από την ηλικία των πέντε ετών. Το ναυπηγείο Καραμολέγκος, που βρίσκεται στο χωριό Δανακός, ιδρύθηκε από τον Νικόλαο Καραμολέγκο το 1981. Σήμερα, ο Νικόλαος Καραμολέγκος διαχειρίζεται το ναυπηγείο μαζί με την κόρη του Γεωργία Καραμολέγκου. Το 1970, ο Μιχάλης και ο Τζανής Βλάμης ίδρυσαν το ναυπηγείο Βλάμης, που βρίσκεται στον οικισμό Επισκοπειό και σήμερα διευθύνεται από τον Θανάση Βλάμη. Το καρνάγιο των Δημήτρη και Κυριάκου Πολυδούλη, επίσης στη συνοικία «καρνάγιο» της Ερμούπολης, ειδικεύεται στο καλαφάτισμα και στην επισκευή παραδοσιακών σκαφών εδώ και πέντε γενιές. Το ναυπηγοξυλουργείο Τσίιμπας βρίσκεται επίσης εκεί κοντά και διευθύνεται από τον Σπύρο Ξαγοράρη, ο οποίος ειδικεύεται στην επισκευή και συντήρηση παραδοσιακών σκαφών από τις αρχές της δεκαετίας του 1980.
Το υλικό που παρουσιάζεται παρακάτω αντιπροσωπεύει ένα μικρό μέρος του πλούσιου αρχείου και του υλικού που συλλέχθηκε και ψηφιοποιήθηκε από το Δίκτυο Αρχιπέλαγος σε συνεργασία με τις προαναφερθέντες εγκαταστάσεις. Επιπλέον υλικό μπορείτε να βρείτε στην ειδικά αφιερωμένη ιστοσελίδα του Δικτύου Αρχιπέλαγος με τις αρχειακές συλλογές, όπου παρουσιάζονται συλλογές που εστιάζουν σε καθεμία εγκατάσταση. Επιλεγμένο ιστορικό υλικό από το ναυπηγείο Ταρσανάς, μέρος μιας συλλογής του ναυπηγού Γεώργιου Μαυρίκου που έγινε δωρεά στο Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης, παραχωρήθηκαν ευγενικά από το Μουσείο και τον Δήμο Σύρου-Ερμούπολης και ψηφιοποιήθηκαν από το Δίκτυο Αρχιπέλαγος. Ψηφιοποιημένες φωτογραφίες από το αρχείο της οικογένειας Ζουλούφου παραχωρήθηκαν ευγενικά από τον Μιχάλη Ζουλούφο. Το Δίκτυο Αρχιπέλαγος ευχαριστεί το Αρχείων Τάξις για την υποστήριξή του στην ανάπτυξη μιας μεθοδολογίας αρχειοθέτησης και ενός συστήματος διαχείρισης περιεχομένου, όπως και το Mamidis Photography για την υποστήριξή του στην ψηφιοποίηση του υλικού.
1/ «Τρεχαντήρι» 9,5 μ., γ. 1985. Ναυπηγείο «Ο Φουσκής».
2/ Από αριστερά: Ο Μαστρο-Γιάννης Ζώρζος, ο Γιώργος Ζώρζος, ο Νικόλαος Ζώρζος, γ. 1996. Ναυπηγείο «Ο Φουσκής».
3/ Ο μαστρο-Γιάννης Ζώρζος ξυρίζεται στο εργαστήριό του, γ. 1980. Ναυπηγείο «Ο Φουσκής».
4/ Ένα «τρεχαντήρι» έξω από το Ναυπηγείο «Ο Φουσκής», με τον Μαστρο-Γιάννη Ζώρζο και άλλους, γ. 1961. Ναυπηγείο «Ο Φουσκής».
5/ Παράδοση ξυλείας από τη Μυτιλήνη, γ. 1980. Ναυπηγείο «Ο Φουσκής».
6/ Ο μαστρο-Γιάννης Ζώρζος κατά την εργασία του σε «κούνδουλο», γ. 1970. Ναυπηγείο «Ο Φουσκής».
7/ Φωτογραφικό άλμπουμ μεγάλου μεγέθους του Νικόλαου Καραμολέγκου με διάφορα σκάφη, γ. 1980. Ναυπηγείο Καραμολέγκου.
8/ Σχέδιο ενός πελάτη που αποτυπώνει το επιθυμητό σκάφος, γ. 1980. Ναυπηγείο Καραμολέγκου.
9/ Επισκευή του σκάφους «Άγιος Νικόλαος», γ. 1990. Ναυπηγείο Καραμολέγκου.
10/ Δελτίο μεταφοράς ξυλείας από τη Μυτιλήνη, 1984. Ναυπηγείο Καραμολέγκου.
11/ Μπροστά στο Ναυπηγείο Καραμολέγκου, πριν από τη μεταφορά «τρεχαντηρίου» 6,5 μ., γ. 1999. Ναυπηγείο Καραμολέγκου.
12/ Επαγγελματική κάρτα του Ναυπηγείου Καραμολέγκου, γ. 1980. Ναυπηγείο Καραμολέγκου.
13/ Αποσυναρμολόγηση σκάφους. Από αριστερά: Ο Ζαννής Μπουγιούκας, ο Κυριάκος Πολυδούλης, γ. 1955. Καρνάγιο Πολυδούλη.
14/ Ο Δημήτρης Πολυδούλης σε ξύλινη ράμπα, προετοιμάζεται για ανέλκυση, γ. 1985. Καρνάγιο Πολυδούλη.
15/ Ο Κυριάκος Πολυδούλης προετοιμάζει ένα παραδοσιακό λιπαντικό σκεύασμα που χρησιμοποιείται στην ανέλκυση σκαφών, γ. 1960. Καρνάγιο Πολυδούλη.
16/ Ο Γεώργιος Πολυδούλης εν ώρα εργασίας, γ. 1970. Καρνάγιο Πολυδούλη.
17/ Ο Δημήτρης Πολυδούλης αναπαύεται σε ξύλινη ράμπα, γ. 1975. Καρνάγιο Πολυδούλη.
18/ Απόκομμα από την εφημερίδα «Το Βήμα» με το καρνάγιο Πολυδούλη, 19 Ιανουαρίου 1994. Καρνάγιο Πολυδούλη.
19/ Σχέδιο γενικής διάταξης «τρεχαντηρίου» από τον Ζαννή Βλάμη, γ. 1980. Ναυπηγείο Βλάμη.
20/ Ο Θανάσης Βλάμης κατά την εργασία του σε σκάφος λίμπερτυ 8,2 μ., γ. 2010. Ναυπηγείο Βλάμη.
21/ Κατασκευή «τρεχαντηρίου» 11 μ., γ. 1973. Ναυπηγείο Βλάμη.
22/ Σκελετό ενός «τρεχαντηρίου» υπό κατασκευή, γ. 2010. Ναυπηγείο Βλάμη.
23/ Διαμόρφωση ποδόσταμου «τρεχαντηρίου» υπό κατασκευή, γ. 2008. Ναυπηγείο Βλάμη.
24/ Ο Θανάσης Βλάμης σε καθέλκυση ενός «κούτουλου» στον όρμο Κίνι, γ. 1995. Ναυπηγείο Βλάμη.
25/ Από αριστερά: άγνωστο άτομο, και ο Βαγγέλης Ξαγοράρης σε ναυπηγείο στη Βάρκιζα, γ. 1980. Ναυπηγοξυλουργείο Τσίμπας.
26/ Ο Βαγγέλης Ξαγοράρης κατά την εργασία του σε σκάφος λίμπερτυ, γ. 1975. Ναυπηγοξυλουργείο Τσίμπας.
27/ Ο Βαγγέλης Ξαγοράρης με την κόρη ενός πελάτη κατά την κατασκευή «τρεχαντηρίου», γ. 1975. Ναυπηγοξυλουργείο Τσίμπας.
28/ Επισκευή του αλιευτικού σκάφους «Πέτρος», γ. 2007. Ναυπηγοξυλουργείο Τσίμπας.
29/ Από αριστερά: Βαγγέλης Ξαγοράρης, Ευάγγελος Παράβαλος, Άρης Μαυρίκος σε σκάφος λίμπερτυ, γ. 1960. Ναυπηγοξυλουργείο Τσίμπας.
30/ Κατασκευή του σκάφους «Μπουμπουλίνα», γ. 2012. Ναυπηγοξυλουργείο Τσίμπας.
31/ Κατασκευή σκάφους «Αμμούδι Αρμένοι», γ. 1980. Συλλογή οικογένειας Ζουλουφού.
32/ Κατασκευή άγνωστου σκάφους, γ. 1985. Συλλογή οικογένειας Ζουλουφού.
33/ Ο καραβομαραγκός Ζουλουφός εν ώρα εργασίας, γ. 1980. Συλλογή οικογένειας Ζουλουφού.
34/ Ο Γεώργιος Μαυρίκος κατά την εργασία του στο σκάφος «Ελευθερία», γ. 1970. Ναυπηγείο Ταρσανάς.
35/ Επιστολή προς τον Ανδρέα Εμπειρίκο με λεπτομέρειες για τις διαστάσεις του σκάφους «Κύμα», γ. 1959. Ναυπηγείο Ταρσανάς.
36/ Σκάφος - συνδυασμός «καραβόσκαρου» και λίμπερτι υπό κατασκευή, γ. 1965. Ναυπηγείο Ταρσανάς.
37/ Φωτογραφία από το προσωπικό αρχείο του Γεώργιου Μαυρίκου, παραχώρηση του Βιομηχανικού Μουσείου Ερμούπολης. Χωρίς χρονολογία.
38/ Φωτογραφία από το προσωπικό αρχείο του Γεώργιου Μαυρίκου, παραχώρηση του Βιομηχανικού Μουσείου Ερμούπολης. Χωρίς χρονολογία.
39/ Φωτογραφία από το προσωπικό αρχείο του Γεώργιου Μαυρίκου, παραχώρηση του Βιομηχανικού Μουσείου Ερμούπολης. Χωρίς χρονολογία.
Βίντεο πορτρέτα: Ναυπηγοί
Γυρισμένα στη Σύρο τον Νοέμβριο του 2021, αυτά τα βίντεο πορτρέτα ανοίγουν ένα «παράθυρο» στη ζωή, στα εργασιακά περιβάλλοντα και στις τεχνικές των ναυπηγών που συνεχίζουν τη ναυπηγική παράδοση στη Σύρο σήμερα. Πρόσθετες καταγραφές, που περιλαμβάνουν βιντεοπορτρέτα ναυπηγών, καπετάνιων και ψαράδων, και βρίσκονται στο στάδιο της παραγωγής σε συνεργασία με τον Σύλλογο Φίλων του Μουσείου Ναυπηγικών και Ναυτικών Τεχνών του Αιγαίου, θα ολοκληρωθούν σύντομα και θα είναι διαθέσιμα στην ψηφιακή πλατφόρμα «Τα καΐκια και η ναυπηγική τέχνη στη νεότερη Πολιτιστική Κληρονομιά».
«Ναυπηγείο Ταρσανάς: Λεπτομέρειες»
του Maurizio Borriello
Λόγω διαφόρων δυναμικών τόσο σε τοπικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, η παραδοσιακή ναυπηγική παρήκμασε στην Ελλάδα από τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Ο Maurizio Borriello επισκέπτεται το Ναυπηγείο Ταρσανάς της Σύρου το φθινόπωρο του 2021 και καταγράφει τη σύγχρονη συνθήκη ενός ναυπηγείου όπου η συντήρηση και η φύλαξη σκαφών έχουν ξεπεράσει από καιρό τη ναυπήγηση νέων σκαφών ως πρωταρχικές δραστηριότητες και πηγές εισοδήματος. Η σάλα και τα πριόνια ξυλείας, παλαιότερα απαραίτητα για την κατασκευή νέων σκαφών, έχουν αντικατασταθεί από μια ποικιλία εργαλείων που χρησιμοποιούνται στη συντήρηση και επισκευή: αλυσίδες, αντίβαρα, ειδικά κατασκευασμένες σκάλες, αντηρίδες και ξύλινα στηρίγματα. Οι λεπτομέρειες αυτής της σειράς φωτογραφιών σε τέσσερα μέρη δίνουν μια εικόνα της συνεχούς ευρηματικότητας της παραδοσιακής αυτής τέχνης, και ταυτόχρονα αποτελούν ένδειξη της ευθραυστότητας και της επείγουσας ανάγκης της για επιβίωση.
Ο Maurizio Borriello είναι ξυλοναυπηγός, ανθρωπολόγος και υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο της Νάπολης L’Orientale. Αυτή τη στιγμή διεξάγει έρευνα γύρω από τη ζωντανή παραδοσιακή ναυπηγική στην Ινδονησία και τη Μεσόγειο.
«Τεχνογεωγραφίες της ξυλοναυπηγικής»
της Ίριδας Λυκουριώτη
Μέσα από την απομαγνητοφώνηση των αρχείων καταγραφής του ταξιδιού της Ίριδας Λυκουριώτη με την ομάδα του Δικτύου Αρχιπέλαγος στα ναυπηγεία της Σύρου τον Οκτώβριο του 2021, αναδύεται ένα σύνολο από αλληλένδετες σχέσεις ανάμεσα σε εκτάσεις γης και θάλασσας με τις παραδοσιακές τεχνικές και την τέχνη· αναδύονται, δηλαδή, πτυχές των τεχνογεωγραφιών της ξυλοναυπηγικής.
Η επιβίωση ενός ολόκληρου ενδιαιτήματος εργαστηρίων αλλά και η επιβίωση ενός ιδιαίτερα εκτεταμένου γεωγραφικά και γνωσιακά δικτύου βουνίσιων (δασοκομία, υλοτομία), ηπειρωτικών (βαμβάκι) και θαλάσσιων ασχολιών (αλιεία, ναυσιπλοΐα), δηλαδή η επιβίωση, η αναπαραγωγή και ο θετικός μετασχηματισμός μιας τεχνογεωγραφίας είναι αναγκαία και ικανή συνθήκη για την επιβίωση μιας παραδοσιακής τεχνικής και τέχνης όπως η ξυλοναυπηγική.
Η Ίρις Λυκουριώτη είναι αρχιτέκτονας (Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, 1996, 2001) και Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Από το 2005 έχει σχηματίσει την ομάδα «Οι αρχιτέκτονες της Φάλαινας», ένα γραφείο αρχιτεκτονικής με έδρα στην Αθήνα και στις Βρυξέλλες, το οποίο σχεδιάζει και κατασκευάζει κτίσματα και αντικείμενα, ενώ παράλληλα διεξάγει έρευνα επάνω στη χρήση και την παραγωγή τους.
Το ερευνητικό έργο της Ίριδας Λυκουριώτη περιλαμβάνει ένα μακροσκελές κείμενο σε δύο μέρη, όπως και πέντε διαγράμματα: Το πλήρες κείμενο της Λυκουριώτη θα αναρτηθεί εδώ σύντομα. Τα πέντε διαγράμματα, που παρουσιάζονται παρακάτω, απεικονίζουν αυτές ακριβώς τις δυναμικές που περιγράφει αναλυτικά στο κείμενό της η Λυκουριώτη.
