Εισαγωγή
Η πρακτική της αγγειοπλαστικής τέχνης στη Σίφνο έχει αναπτυχθεί αδιάλειπτα για πάνω από τρεις αιώνες και σήμερα αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της πολιτιστικής ταυτότητας, της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της τουριστικής οικονομίας του νησιού. Χάρη στους εργατικούς τεχνίτες της, καθώς και στις ευνοϊκές περιβαλλοντικές και γεωγραφικές συνθήκες – πλούσια κοιτάσματα πηλού κατάλληλα για την παραγωγή ανθεκτικών στη θερμότητα αγγείων, πρόσβαση σε γλυκό νερό μέσω ενός εκτεταμένου δικτύου πηγών και προστατευμένους κόλπους ιδανικούς για την άμεση φόρτωση και μεταφορά των προϊόντων με καΐκι – το νησί της Σίφνου φιλοξένησε σταδιακά πολλά από τα πιο παραγωγικά και φημισμένα εργαστήρια αγγειοπλαστικής στο Αιγαίο. Σήμερα, η πρακτική της αγγειοπλαστικής συνεχίζεται, με περισσότερα από δεκαπέντε ενεργά εργαστήρια κατανεμημένα σε όλους τους προστατευμένους κόλπους και τα χωριά της ενδοχώρας του νησιού.
Σε συνεργασία με το Σωματείο Αγγειοπλαστών Σίφνου, την ομάδα εργασίας του Μουσείου Αγγειοπλαστικής Σίφνου, το αρχείο Κοσμά Ξενάκη και διάφορα περιφερειακά αρχεία, το Δίκτυο Αρχιπέλαγος παρουσιάζει ένα προσφάτως ψηφιοποιημένο φάσμα αρχειακού υλικού, συμπεριλαμβανομένων φωτογραφιών, εγγράφων, ταινιών και μουσικών ηχογραφήσεων. Μια σειρά από δεκατρία βιντεο-πορτρέτα, που αφορούν αντίστοιχο αριθμό ενεργών εργαστηρίων αγγειοπλαστικής, παρουσιάζουν ένα πανόραμα της ιστορίας και της σημερινής δραστηριότητας των τεχνιτών του νησιού. Τέλος, σε επικείμενη διεπιστημονική έρευνα σε συνεργασία με την επιμελήτρια Lydia Matthews (Parsons Fine Arts Program) και την ιστορικό αρχιτεκτονικής Ιωάννα Θεοχαροπούλου (Cornell University) διερευνάται η συνεχιζόμενη σημασία αυτής της βιοτεχνικής και καλλιτεχνικής παράδοσης στο σήμερα.
Αρχειακό υλικό
Μια σειρά φωτογραφιών, εγγράφων και οπτικοακουστικών τεκμηρίων που προέρχονται από διάφορα τοπικά εργαστήρια, περιφερειακά αρχεία και ιδιωτικές συλλογές απεικονίζουν την τεχνική και συμβολική γνώση που συσσωρεύεται από γενιά σε γενιά: τεχνικές για τον εντοπισμό και την ανάμειξη πηλού, τα είδη των εργαλείων που χρησιμοποιούνται στα διάφορα στάδια της αγγειοπλαστικής, την κοινωνική και πολιτιστική ζωή των αγγειοπλαστών και μια ποικιλία μοναδικών αντικειμένων και μορφών που εξελίσσονται σε διάλογο με τις τεχνολογικές και οικονομικές εξελίξεις. Μια επιλογή αυτών των αρχειακών υλικών, που παρουσιάζονται παρακάτω, συμπληρώνεται από αρχειακές συλλογές που αφορούν μεμονωμένα εργαστήρια και συλλέκτες.
1/ Εργαστήρια αγγειοπλαστικής στο Φάρο, γ. 1962.
2/ Κατάλογος κεραμικής ΕΟΜΕΧ του Συμεών Αποστολίδη, γ. 1970. Κεραμικά Αποστολίδη.
3/ Ο Συμεών Αποστολίδης στο εργαστήριο Πλατύς Γιαλός, γ. 1980. Κεραμικά Αποστολίδη.
4/ Έγχρωμες συνταγές EOMEX, γ. 1965. Κεραμικά Αποστολίδη.
5/ Εξωτερικός χώρος του εργαστηρίου Πλατύς Γιαλός, γ. 1970. Κεραμικά Αποστολίδη.
6/ Ο Αλέκος και η Κατίνα Προυνιά έξω από το εργαστήριό τους στον Πλατύ Γιαλό, γ. 1970.
7/ Μαγειρικά σκεύη έτοιμα για φόρτωση στον Πλατύ Γιαλό, γ. 1960.
8/ Ο Νίκος Εξυλζές προετοιμάζει τροφοδοτούμενο με ξύλα καμίνι στον Πλατύ Γιαλό, γ. 1980.
9/ Ο Γιάννης Ατσόνιος στεγνώνει μαγειρικά σκεύη, γ. 1965. Κεραμικά Ατσόνιος, Σίφνος.
10/ Φόρτωση μαγειρικών σκευών σε εμπορικό καΐκι στο Βαθύ, γ. 1965. Κεραμικά Ατσόνιος, Σίφνος.
11/ Καμίνιασμα με ξυλοκάμινο στο Βαθύ, γ. 1985. Κεραμικά Ατσόνιος, Σίφνος.
12/ Στέγνωμα πηλού στο Βαθύ, γ. 1985. Κεραμικά Ατσόνιος, Σίφνος.
13/ Ο Μανώλης Λεμπέσης στο εργαστήριο της Χερρονήσου, γ. 1978. Κεραμικά Λεμπέση, Σίφνος.
14/ Η Κατέ Λεμπέση στο εργαστήριο του Αρτεμώνα, γ. 1995. Κεραμικά Λεμπέση, Σίφνος.
15/ Άποψη των εργαστηρίων της Χερρονήσου, γ. 1975. Κεραμικά Λεμπέση, Σίφνος.
16/ Μέλη της οικογένειας Λεμονή φορτώνουν μαγειρικά σκεύη, γ. 1960.
17/ Τελωνειακή δήλωση για κεραμικά είδη, γ. 1943.
18/ Τηλεγράφημα σχετικά με τα κεραμικά είδη, γ. 1943.
19/ Ο Κώστας Ποδοτάς στο εργαστήριό του στις Καμάρες, γ. 1985. Κεραμικά Ποδότας.
20/ Ο Κώστας Ποδοτάς στον τροχό, γ. 1970. Κεραμικά Ποδότας.
21/ Συλλογή κεραμικής Αντώνη Τρούλου, γ. 1995.
22/ Η οικογένεια Καλογήρου ζωγραφίζει κεραμικά στο εργαστήριό της στις Καμάρες, γ. 1959.
23/ Πρακτικά συνεδρίασης του Σωματείο Αγγειοπλαστών Σίφνου, γ. 1948.
24/ Παραγγελία προμηθειών ΕΟΜΕΧ για τον Συμεών Αποστολίδη γ. 1965. Κεραμικά Αποστολίδη.
Κοσμάς Ξενάκης
Συλλογή Χειροποίητων Κοσμά Ξενάκη
Ο Κοσμάς Ξενάκης (1925-1984) σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και στον ερευνητικό οργανισμό CSTB στο Παρίσι. Ως καλλιτέχνης, το έργο του περιελάμβανε από την αναπαραστατική ζωγραφική έως τη γεωμετρική αφαίρεση, τις παραστατικές τέχνες και τη γλυπτική- ως αρχιτέκτονας, υλοποίησε βραβευμένα αρχιτεκτονικά σχέδια στην Ελλάδα και διεθνώς.
Κατοίκησε για πρώτη φορά στη Σίφνο στα μέσα της δεκαετίας του 1960, σε μια εποχή που η παραγωγή κεραμικών λειτουργικής χρήσης είχε αρχίσει να φθίνει λόγω της εισαγωγής νέων υλικών και οικονομικών αλλαγών. Εκείνη την εποχή, ο Ξενάκης άρχισε να συλλέγει μαγειρικά σκεύη και εργαλεία, πολλά από τα οποία του δόθηκαν ως δωρεές από τα τοπικά εργαστήρια κεραμικής. Αυτά τα αντικείμενα, που αποτελούν τη Συλλογή Χειροποιήτων του, παρέχουν ανεκτίμητες υλικές μαρτυρίες για τη σιφνέικη κεραμική παραγωγή κατά την περίοδο έλευσης μιας ιστορικής αλλαγής στις μεθόδους παραγωγής και διανομής. Η συλλογή έχει παραχωρηθεί από την κληρονομιά του Κοσμά Ξενάκη στο Σωματείο Αγγειοπλαστών Σίφνου και αποτελεί τον πυρήνα των εκθεμάτων του Μουσείου Κεραμικής Σίφνου. Αυτή η επιλογή φωτογραφιών, του Γάλλου συγγραφέα και κοινωνιολόγο Emmanuel Garrigues το 1982, παρουσιάζει τη Συλλογή Χειροποιήτων στην αρχική της διαμόρφωση και πλαίσιο στην κατοικία του Ξενάκη στη Σίφνο.
Το σημειωματάριο
Παράλληλα με τη δραστηριότητά του στο νησί ως συλλέκτη, ο Ξενάκης φρόντισε να καταγράψει σχολαστικά τα αντικείμενα και την ίδια τη διαδικασία συλλογής σε ένα σημειωματάριο που περιλάμβανε διαγράμματα, σκίτσα, σημειώσεις και ένα μερικώς υλοποιημένο σύστημα τεκμηρίωσης για την ταξινόμηση των επιμέρους αντικειμένων της συλλογής. Κάθε αντικείμενο ήταν αριθμημένο, μετρημένο και συνοδευόταν από λεπτομερείς σημειώσεις σχετικά με το εργαστήριο προέλευσης, τη χρήση και τον προηγούμενο ιδιοκτήτη του. Περιλαμβάνοντας κατηγορίες όπως «οικιακή χρήση», «γεωργική χρήση», «οικοδομικά υλικά» και «θάλασσας», το σύστημα ταξινόμησης αντανακλούσε το αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό υπόβαθρο του Ξενάκη, ενώ παράλληλα εξέφραζε την αξία της σιφνέικης αγγειοπλαστικής στο πλαίσιο των ευρύτερων κοινωνικών και περιβαλλοντικών ανησυχιών του νησιού. Όπως δηλώνει σε μια ανοιχτή επιστολή του στην τοπική εφημερίδα «Σιφναϊκή Φωνή» τον Ιούνιο του 1982, ζητώντας από τους Σιφναίους να συμβάλουν στην προσπάθειά του, «[η συλλογή] θα μας βοηθήσει να διατηρήσουμε με κάποιο τρόπο την ιστορική μαρτυρία του πολιτισμού της καθημερινής ζωής μας».
Βίντεο πορτρέτα: Αγγειοπλάστες
Συνδέοντας πλάνα παρατήρησης, αρχειακό υλικό και συνεντεύξεις σε βάθος, μια σειρά από δεκατρία βιντεο-πoρτρέτα απεικονίζει τις ιστορίες πολλών γενεών και τη σημερινή δραστηριότητα ισάριθμων ενεργών εργαστηρίων στη Σίφνο. Μια επιλογή από τα πορτρέτα περιλαμβάνεται παρακάτω, ενώ ολόκληρη η σειρά ντοκιμαντέρ είναι διαθέσιμη για προβολή μέσω της σελίδας Vimeo του Δικτύου Αρχιπέλαγος.
Αγγειοπλάστες που περιλαμβάνονται στη σειρά ντοκιμαντέρ: Γιάννης Αποστολίδης, Γιάννης & Αντώνης Ατσόνιος, Γεώργιος Ατσόνιος, Βασίλης Δεπάστας, Κώστας Δεπάστας, Γιώργος Εξυλζές, Αντώνης Κ. Καλογήρου, Αντώνης Ζ. Καλογήρου, Νίκος & Γιάννης Λεμπέσης, Αλέξανδρος Λεμονής, Φρατζέσκος Λεμονής, Γιάννης Ναρλής, Γιάννης Ποδότας
Συντελεστές
Αρχειακό υλικό
Κύριος ερευνητής: Jacob Moe
Υποστήριξη έρευνας: Μαρία Κόμη, Ασημίνα Γρηγορίου
Νομική Σύμβουλος: Μαρίνα Μαρκέλλου
Τεκμηρίωση: Αρχείων Τάξις
Σειρά ντοκιμαντέρ
Σκηνοθεσία: Jacob Moe
Φωτογραφία: Aran Hughes & Χριστίνα Κουτσοσπύρου
Μοντάζ: Γιώργος Σαβόγλου
Υποτιτλισμός: Στεφανία Κουτσουπιά & Νεανικό Πλάνο
Προσκεκλημένες ερευνήτριες
Lydia Matthews
Ιωάννα Θεοχαροπούλου
Ευχαριστίες
Η «Αγγειοπλαστική της Σίφνου» υλοποιείται υπό την αιγίδα και με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού.
Θερμές ευχαριστίες προς τους Φωτεινή Ξενάκη, Δημήτρη Ξενάκη, Χρήστο Γαρταγάνη, Ζωή Κεραμέα, Μαρία Ναδάλη, Νικόλα Α. Βερνίκο, Γιώργο Κυριακόπουλο, Γιάννη Κοντός, Σοφία Κατζηλιέρη, Γιώργο Σταυριανό, Ελένη Τρούλλου, Ανδρέα Ψαχαρόπουλο και άλλους τοπικούς συνεργάτες, που υποστήριξαν με διάφορους τρόπους το πρόγραμμα.